Information Technology Khawvela Nu leh Pate Mawhphurhna

Mithiam te chuan khawvel mihring te thiam leh finna lo than chhoh dan (technological revolution) hi hun (era/period) hran hranah an then a. Mithiam te then dan hi mihring an inang veklo ang bawkin, an hun then pawh a inang diak diak kher lem lo. Chutih rualin, mithiam hrang hrang te chhui dan hi a inpersan em em lo a tih theih awm e. Chung hun then zawng zawng leh chumi hun chhunga mihring thiamna leh finna lo than chhoh dan chu tun tumah chuan kan sawi vek seng lovang.
Mihringin amaha chhia leh tha hriatna, finna leh remhriatna hmanga a nunkhaw nawmna leh hmasawnna kawng zawha ke a pen tanna hun hmasa ber chu paleolithic age emaw, old stone age  tia vuah a ni a. Kum 600,000BC ataanga 10,000BC thleng kha he hun hian a awh niin mithiam te chuan an ngai a. He hunah hian mihring chuan lung, thing leh ramsa ruh hmang te in hmanraw chher nachang a lo hre tan niin an chhui a ni. Tichuan, vawiina kan chen mekna khawvel hi digital age tia vuah a ni ve thung a. He hun sawifiahna awlsam ber chu i mobile handset hman hmasak ber leh tuna i handset ken lai kha han khaikhin la, in television set neih hmasak ber leh tuna i plasma LCD Flat Screen TV te kha han khaikhin bawk la. Tin, thul mawnga mizo ten kan rosum leh rohlu kan dah hunlai atanga vawiina bank-a e-banking hmanga sum kan khawih chet te, online hmanga thil kan chah zung zung te hi han ngaihtuah la, digital world (digital khawvel) awmzia chu hrilh nawn i ngaih ka ring lo.
Chu digital khawvelah chuan kan duh emaw, duh lo emaw, kan lutin kan chen tho tho a ngai a. Chu khawvela chet vel harsa ti ber chu nu leh pate an ni a, a nuam ti ber erawh kan fate an ni. Chutih laiin, mihring nihphungah enkawltu chan chang leh thluak fim zawk erawh nu leh pate kan ni lawi si. Chulai tak chu nu leh pate pawhin kan dinhmun leh mawhphurhna hriat chian a, kan fate hmakhua atan an khawvel hi kan zu zirchian a, kan zu hriatpui a tul hle a ni.
Digital khawvel hi a huam a zau em em a, rimawi atanga ei siam, dawr kai atanga lehkha zir, in chhung lum atanga Biakin thlengin chu khawvel hnuhma chu kan hmu in kan hmang a ni. Chung khawvela hmanraw pawimawh em em leh kan fate pawhin an buaipui em em, a lova kan awm theih tawh loh chu internet hi a ni. Internet hnuaiah pawh chuan tuifinriat hnuaia khawvel dang a awm an tih fo thin angin, digital khawvel/peng tam tak a awm leh teuh a, a vain kan chhui vek seng dawn lo. Tun tumah chuan digital khawvel chhunga internet hnuaia a peng pakhat ‘social media’ in kan fate a nghawng dan tawi te in i lo thlir dawn teh ang.
Social media hrilhfiahna awlsam tak chu vantlang inkhawm emaw, puipun nikhuaa kan awm khawm a, kan titi ho thin ang chiaha digital khawvela duh dan leh ngaihdan, a tawi zawngin, kan titi khawmna hmunpui hi a ni ti ila a fiah ber mai awm e. Social media kan sawi ruala kan rilru-a lo lang nghal chu whatsapp hi a ni ngei ang. Nu leh pa te pawhin kan hmang nasa ve ta hle. Mahse, whatsapp piahah hian social media networking sites leh applications tam tak a la awm a. Cung zinga kan hriat lar leh Mizo ten kan khawih nasat te chu facebook, instagram, twitter,Google+,Skype,youtube te hi a ni awm e (a langsar zual chauh ka han tarlang a ni). Heng social media applications leh sites te hi kan hlimpui a, a changin kan buai pui bawk a. Thiam leh finna thang zel leh hmasawn zel (technological revolution) hi lo khap leh do chi a ni lova, lo uipui tuilian thlir liam ngawt chi a ni hek lo. Tui lian chu tui thiam tak lo tan chuan hleuh ve ngawt chi a ni lo leh, chutih ruala kan in leh lo, huan ram a tih chhiat lohna tura kan inven a ngai tel tho si ang hian, digital tuilian pawh hi thiam taka lo hmachhawn chuan a aia tangkai awm lo, mahse, chetsual palh awl em em leh, chumi laka inven ngai si a ni. Chu digital tuilianah chuan kan tu leh fate an cheng nasa mai si a, nu leh pate tan an tlak palh hlauh pawha an tlak hlum mai lohna tur chuan a kam atanga lo thlir mai a tawk lova, chhanchhuak tur tawk tala tui kan lo thiam ve a ngai ta a ni. Chu vangin, kum upat leh zir hniam chhuanlam theih leh chhuanlam hman a ni lova, kan tu leh fate an chetsual palh pawha chhanchhuaktu ni thei tura kan lo intahhriam ve zel hi nu leh pate mawhphurhna a ni.
Kan mawhphurhna kan hriatchian theihna tur leh chu mawhphurhna chu eng ang taka pawimawh nge a nih kan hriatfiah thiam theihna turin social media in kan tu leh fate-a nghawng a neih theih dan tawi te in lo chhui ta ila. Thil reng reng hian pang lehlam a nei zel an tih angin social media pawh hian pang hnih (two sides) a nei a, chu chu a tha lam leh a tha lo lam a ni.
A Thatna Lam
Social media thatna leh tangkaina hi sawi dawn chuan a tam khawp mai. Mizo te hian a tangkai theih dan ber hian kan la hmang chhuak thiam lo mai mai niin a lang (thalai thenkhat chuan an hmang tangkai chho mek). Social media tangkaina tam tak zinga tlem te han thur chhuak ila:
1. Thian thar chharna atan leh thian hlui te nen inhriat rengna leh inbiakpawhna (keep in touch) atan.
2. Chanchin inhrilh darhna atan-Chhiat that chungchang leh chanchin bengverh kan inhrilhna piah lamah hian mi tam takin social media sites-a an chanchin emaw, midang te chanchin lawmawm/lungchhiatthlak etc an sawi (post) leh video an dah (upload) atang te in tam takin tanpuina, a sum leh thil dang hmangin an dawng thin.
3. Khawvel zau zawk ningkhawng hriatna tangkai ber a ni.
4. Talent/skills phochhuahna hmanraw tangkai a ni. Social media chi khat youtube-a  video leh thusawi leh thiam thil hrang hrang pho chhuaktu tam tak zinga mi Daniel Middleton chuan kum 2018 chhung khan social media (youtube) a a thil dah chhuah (post) atangin USD $16.5 (India pawisa chuan vaibelchhe chuang fe!) a lalut der mai! A awmzia chu social media sites te hi hman thiam chuan eizawnna tling, hausakpui tham an ni (Social media kaltlanga sum lakluh dan chu kan sawi hman lo). Sumdawnna/dawr siamna tha tak a ni tel bawk (Amazon, flipkart, myntra etc ten an hman tangkaizia hi ngaihtuah la)
5. Pathian rawngbawlna hmanraw tangkai a ni- Digital Ministry hlawhtlinpui em em tu zinga kan hriat lar chu Joel Osteen leh Joyce Meyer te hi an ni ngei ang. Heng social media platform kaltlang hian mi tam takin nun thar an lo nei tawh. Pulpit tlang hi pakhat chauh a lo awm hauh lo mai! I mobile handset hmang khan midang te zirtirtu, fuihtu leh chanchintha hriltu tangkai i lo ni their eng tihna a nih chu. Kan khawvel nihphung thlirin, kohhran pawh hian digital ministry lama hma thar la a, ke kan pen a hun ta viau mai.
6. Inzirna hmanraw tangkai a ni- Rawngbawlna kawngah a ni emaw, zirna kawngah a ni emaw, social media hi mahni inzirna hmanraw tangkai ber te zinga mi a ni. Sawi duah lo mai ang.
Heng bakah hian nang ngei pawhin sawi belh tur tam tak i nei ngei ang.
A Thatlohna
Social media pang lehlam, a thatlohna lam tawi te in lo en ve leh teh ang:
1. Internet leh social media, a tawi zawngin digital khawvelah chuan venghimtu leh thununtu police an awm ve hran tawh lo. Chu vang tak chuan tharum thawhna leh thisen chhuahna ngialngan te, hmeichhiat mipat/hurna ngialngan tak tak te, milem dukdak lo leh tawngkam bawlhhlawh leh nun dan tha lo tinreng pawh a tha lam tam tak sirah duh hun huna hmuh theih leh chhiar theihin a awm vek. Dan sen a ni lo. Chutiang ang chu naupang leh tleirawlin hna bera neih a, a buaipui a, a atchilh chuan rilru lam buaina hrang hrang-depression, anxiety disorder, panic attacks etc bakah tharum thawh leh humsual daina thlengin a thlen thei. Hetiang anga naupang leh tleirawl buaipui ngai leh nunna hial chan ta hi an tam lutuk tawh.
2. A ngawl vei theih a ni- I fanu/fapa khan a zing thawh hli a a en hmasak ber chu a social media account (whatsapp, facebook etc) a ni em? A zan mut dawn a, a en hnuhnun ber pawh a ni em? Social media hian hun a heh em em a, hriat loh kara tangkai mang lova hun khawhralna awlsam tak a ni. Tin, nu leh pa emaw, fate pawhin buaipui bera an neih a, midang be hman lo leh kawm hman lo leka an awm chuan chhungkaw inkungkaihna leh nupa kar thlengin a nghawng thei (Hetiang avanga chhungkaw keh chhe ta chanchin tam tak chhiar leh rhiat tur a awm). Chuvangin, hman dan tawk kan inzirtir a kan thiam a tul hle.
3. Sual kawng zawhna hmanraw hnai ber a ni- Kan tu leh fate pawn chhuak tam lova, mahi pindan leh muthmuna an inkhung chet chet hian kan ngaih a lo tha mai em? Tun hma chuan a ngaihthatthlak a, tunah erawh chuan i ngaih lo ti tha ngawt suh. Puanthuah hnuaiah, nu leh pa pang ngheng chungin pornography (hmeichhiat-mipatna lam tarlanna lam)addict an lo ni reng thei. Ngaihzawng leh kawppui tha lo nen an inchharna hmun a ni thei. Mizo tleirawl tam tak, sum chawia mipat-hmeichhiatna hmanpui tura koh theih (call girl/call boy) tam tak hi pawn chhuak tam lo, nu leh paten tha en a, an en an awm teuh a nia. Sawi tawh angin, digital khawvelah chuan engkim a leng kan tih kha. Rukruk dan, ruihhlo khawih/hman dan, nu leh pa te bum dan leh mahni intihhlum dan thlengin a zirna/tih chhinna (tutorial), video leh thuziak a tam lutuk. Sual lam kawnga social media hmansual theih dan pawh hi article hran, thui fe ziah tham a awm a. A tawi zawngin, kan fate inchhunga an khawsazia, an chet phung, eng nge an tih, mobile phone-ah eng nge an khawih etc..heng te hriat pui a, a tha leh tha lo thliar thiam tura nu leh pate kan intahhriam hi a ngai a ni. Fapa/fanu fel leh nungchang tha tak kan nei emaw kan tih lai hian an lo khawlo fe thei a nia!
4. Kan nihna tarlanna a ni- Social media, a tha lam zawnga  hmangtu langsar (social media personalities) tam tak an awm. Chung te chu midang te entawn pawh an ni. Mahse, tam tak hi chuan social media-ah hian khawsak dan chintawk kan hre lo niin a lang. Nupa kar thu, thuruk tawp ni ngei tur facebook wall-a post ta mai te, chhungkaw thuruk tur niawm tak whatsapp status-a hmang ta mai te, hmaihmaa kan sawi duh loh leh ngam loh tur tawngkam dengkhawng pui pui social media-a auchhuahpui ta bawrh bawrh te... Heti zawng hian ngaihtuah teh ang. Social media-a kan tawngkam leh rilru pholan thin ang hi vantlang punkhawmna (community hall, public meeting etc) ah hian aurinna hmangin min sawi tir dawn ta se, kan ngamin kan duh ang em? Sawi tawh angin, social media hi a hring a hrana kan pungkhawm a, thu kan sawi/titi ho ang chiah a, digital khawvela mi chi tin chi tang kan inhmuhkhawmna hmunpui a ni. Puipunnaah kan hmelhriat tam tak an awm rual a, hmelhriat loh tam tak an lo tel thin ang chiah hian, social media-a tarlan chin tawk tur kan thliar thiam loh vaih chuan (privacy settings i thiam loh phei chuan i hmelhriat loh zawng zawng nen lam an lo hmu in, an lo chhiar vek thei si a) khawngaihtu leh lainattu aia diriamtu leh hmusittu, kan nihna dik tak tarlangtu-ah a chang thei. Chuvangin, social media hi vantlang hmun a ni tih hria ila, vantlang hmuna mimal thil kan ti duh lo leh kan sawi ngai lo ang hian, sawi leh tarlan chin tawk thiam a pawimawh khawp mai. I fanu/fapa, nupui/pasal in social media-a a rilru a tarlan dan khan in nupa a ti mualpho thei a, in chhungkua a ti hmingchhe thei.
5. Mi bumna hmanraw tangkai a ni-Social media hi misual ten mi bumna atana an hmanraw tangkai ber te zinga mi a ni. Social media hmang hian mi bum chhuakin an lo that fo tawh a, an lo ru bo fo tawh thin. Tin, sum leh thil hlu dang te pawh mi tam takin an lo chan phah tawh bawk. Social media-ah hian tunge kan biak a, tunge thiana kan siam hi ka hriat chian a,kan chhuichhian hmasak fo a pawimawh hle. Chutiang chiah chuan kan faten social media kaltlangin eng nge an tih a, tunge an hmelhriat tih te pawh kan hriatpui a tul hle a ni.
6. Midang te dinhmun leh rilru hriatthiampui nachang hriat lohna a thlen- Mi buaina tawk lai te, hliampui tuar lai te, tanpui ngai tak tak hmuh ruala tanpui ahnek a, mobile phone phawrh mawlh mawlh a, thla la a, social media-a thehdarh ching kan tam ta hle mai. Social media hian midang te lainatna leh hriatthiamna, a saptawng taka empathy hi a ti chhe nasa hle a ni. Thil hre hmasa leh likers ngah chak lutuk avanga a tawngtu leh tuartu te rilru tur pawh ngaihtuah hman lo lek a, thu dik leh dik lo, thlalak leh video hmuh leh en hrehawm tak tak thehdarh nghal zung zung duh a min siamtu leh kan tuan ti rang em em tu chu social media hi a ni.

Social media thatna leh that lohna hi an inbuan tawk viauin a rinawm. Kei pawhin rualkhai takin a thatna leh that lohna lam kawng ruk ve ve ka’n tarlan kher nachhan pawh hi a ni! Social media hman tangkai dan leh hman dan tha (social media ethics) inzirtirna kawngah hian Kohhran ang pawhin hmalak a tul a, a bikin nu leh pate tan phei chuan kan tihmakmawh a ni tawh. Fa tleirawl/rawlthar nei tan chuan inzir vat a ngai tihna a ni a, fa naupang nei te pawh muang hman kan ni chuang lo. Kum reilote hnuah kan duh emaw, duh lo emaw, kan fate hi digital khawvelah hian an rawn lut tho tho dawn. Khap rem chi leh khap beh chi a ni lova, hman tangkai a, a tha lo lai paih a, lo seng luh zel chi zawk a ni. Hemi kawngah hian nu aiin pate an la pawimawh lehzual zawk. Fate chuan nute an ngaina a, pate an zah tlangpui. Chuvangin, chhungkaw pa chuan digital khawvela kan fate tih tur chin fel taka bithliah a, a tha lama an tangkaipui theihna tur leh a tha lo laka an fihlim theihna turin hma kan la tur a ni. Chutiang tur erawh chuan kan inzir peih a ngai ve thung. Chu chu kan peih chuang si lo a nih chuan fa sual neih pawh kan phu tlukah ka ngai. Nu leh pate thanharh a hun e.
A tawp berah chuan mihring kan nih anga kan inlaichinna leh kan nun dan tha hi social media leh digital khawvelin a tih chhiat lohna turin i fimkhurin i inveng ang u. Chuti lo zawng, physicist ropui, Albert Einsteina’n, “ Mihring thiamna leh finna ten mihring te inlaichinna a rawn chimpil ni hi a thlen ka hlau ngawt mai. Chutih hunah chuan khawvel hian chhuan bengtla lo hlir a nei dawn a ni (I fear the day that technology will surpass our human interaction. The world will have a generation of idiots),”a tih hun hi kan tawng palh hlauh ang e!

Thulakna te:
1. Digital Invasion-Dr.Archibald Hart & Dr. Sylvia Hart Frejt
2. India Social-Ankit Lal
3. Master your Time, Master your Life-Brian Tracy
4. Thalaite Khawvel- Samuel Lalrozama
5. The Cyber Effect-John Murray
6. The Facebook Effect-Dr. David Kirkpatrick
7. The Teenage Brain- Dr. Francis E. Jensen
8. Why Social Media is Ruining Your Life- Katherine Ormerod
9. You are not a Gadget- Jaron Lanier
10. www.wikipedia.org
11. www.aresearchguide.com  

Comments

Popular posts from this blog

Tunlai khawvel leh Kristianna

Career Guidance

Tlawmngaihna leh Tunlai Mizo Nun