Tunlai khawvel leh Kristianna


Tunlai Khawvel? :
            ‘Tunlai khawvel’ han tih hian vawiina kan chenna khawvel leh nitina kan nunin a tawn leh a hriatte hi a ni satliah mai lova, American hote tunlai khawvel leh keini Mizoten tunlai khawvel tia kan chhalte hi a inang lo thei viau awm e.Mithiamte chuan ‘tunlai khawvel’ tia kan sawi bika hi hun(period) hnihah an then a.Pakhat zawk chu modern world(tunlai khawvel) tiin an vuah a, a dang leh chu Post-modern world(tunlai khawvel piahlam/hnulam) tiin an vuah ve thung a ni.Modern period(tunlai hun) an tih hun chhung bik hi chuan khawvel puma revolution(inthlak danglamna) hrang hrang-heng Industrial revolution,khawl(machine), inkalpawhna hmanrua-rel leh rel kawng an hmuhchhuah leh siam,inbiakpawhna(communication)-Dak (postal), thirhhrui leh inbiakhlatna(telephone), Agricultural revolution-Thlai tha chi an hmuhchhuah te, lei tihthatna hlo(Fertilizer) chi hrang hrangte leh lo/huan enkawlna hmanrua changkang zawk an hmuhchhuahte leh thildang tam tak, kan nitin nun tiawlsamtu khawl thil leh thildang an hmuhchhuah chur chur hunlai, kum zabi 19na atanga kum zabi 20na chawhma lam vel thleng a huam a tih theih awm e. He modern world/period hunlaia an thil hmuhchhuah leh siamchhuahte chuan nasa takin khawvel, a bikin ram changkang leh hausa zawkah te chuan hmasawnna leh changkanna a thlen a, khawvel pumpui chu hun(era) tharah a rawn hlangkai ta a ni.
            He modern period hian sawi tak ang khan mihring thiamna leh theihna nasa takin a tipung ta a.Chu chuan thil thar tha zawk leh changkang zawkte hmuchhuak thei turin technological development(thil siam chhuak tura thiamna lama hmasawnna) nasa tak a rawn thlen ta a.Chu chuan an thil hmuchhuah tawhsa te a aia tha zawka thuamtirin leh a aia changkang zawk dangte hmuhchhuah belhtir zelin ‘Post-modern world’ah khawvel chu min hruailut ta a, kum zabi 20na chawhnu lam atang chuan khawvel leh a chhunga chengte chu hun kal tawh aia changkang, awlsam leh nuamsa taka khawsak theihna hun/khawvelah min hruailut ta a ni. Tichuan, vawiina kan chenna khawvel, kan tunlai khawvel chu ‘Post-modern world’-thiamna, hriatna leh changkanna nasa takin a chiahpiah khawvel a lo ni ta a ni.
Tunlai khawvelin a kentel langsar zualte :
            Kan duh emaw, duhlo emaw, khawvel kalphung inher danglam zel leh thiamna leh finna lama hmasawnna thlipui chak tak lo tleh mek chuan mi chhe daikil kara mi atanga hausa tawntawte thlengin min nuai ta nawk nawk mai a, khawvel her ruala her ve theilote chan a chau a, a her hmante tan erawh kumkhaw dinchhuahna leh samkhaina a thlen thung si.Chuvang chuan vawiinah pawh helam hawi hian hmarchhak kilkhawrah pawh seminar kan lo nei ta hial a nih hi!!! Kan tunlai khawvelin a rawn kentel, postmodern world-a min hruailuttu langsar zualte chu i han zirho dawn teh ang.

 1.Communication Revolution(inbiakpawhna lama thlak danglamna) :
Kum 20 vel liamtaa kan Mizo society kha han thlirkir lawk teh ang. Thingtlang deuhah phei chuan chhungkaw awmthei deuhten telephone an nei tawk a, chu chu a khaw pum/veng pum tan pawnlam nena inbiakpawhna hmanraw awmchhun a ni thin.Television(TV) neite pawh khaw khatah kuttang thliaka chhiar tham lek an awm a, computer te phei chu a hmu chu sawiloh, a hming hria pawh Mizote zingah chuan a tlem zawk kan ni ngei ang! Vawiina kan khawvel nen han khaikhin leh teh ang le!!! Hun leh kum tam a la liam hman lo….Telephone te phei chu thilhlui a lo ni ta der mai. Nitin inhlawh chawpte atanga ram hruaitu lu ber thlengin kan dinhmunin a zir leh zirloh lam leh kan mamawh leh mamawh loh lam ngaihtuah lek lovin mobile phone kan lek ta far hlawm mai!!! Ni khata Mizo mipuiten mobile phone top up/bill/recharge etc a kan sum khawhral hnem turzia leh kan khawsak(economy) la harsat si ziate hi i ngaihtuah ngai em? In tin deuhthawah computer kan inchhawp a, sephung laia rammung insiktira infiam rual naupangte chuan computer hmaah an nileng hun an hmangliam ta thak thak mai zawng a nih hi!!  Tunlai khawvel mite rilruah chuan ‘ka mamawh em?’ tih zawhna ai chuan ‘mi neih ang ka nei em?’ tih zawhna hian kan thinlung a luah lian zawk mah ta niin a lang. Thalaite zingah phei chuan he zawhna hi zawhna lar pawl tak a ni ngei ang. He zawhna kan chhan dan hian tunlai khawvela kan nunzia leh rilru puthmang chu a hrilthui hle a ni.  He communication revolution in a kentel pawimawh tak leh tunlai khawvel kristiante nuna hmun pawimawh tak luahtu pathum chauh han tarlang ila.

A.     Computer Age :  Kan tunlai khawvela computer technology pawimawhna leh a tellova kan nun theih tawhlohzia chu sawi nawn a ngai awm love. Kan nuna computer hmun sang leh pawimawh tak luahtirtu hi ‘internet’  a ni ti ila kan sawi sualin ka ring lo. Internet chuan ‘Worldwide web(www)’  hmangin khawvel mihringte min thlunzawm ta a, khawmualpui lehlama thil thlengte pawh a thlenglai ngei keini khawvel lehlama awmte pawhin kan mit ngeiin kan lo hmuh theih phah ta a ni. Lehkha ziaka Dak In kaltlanga thawna hunrei tak thangtir ai chuan internet kaltlangin second reiloteah kan inthawn zung zung tawh zawk a ni. Amaherawhchu, he internet, remchanna leh awlsamna nasa tak min hluitu hi hmansual theih tak a ni tih erawh kan hriat a pawimawh hle. Nu leh Pate chuan internet hman tangkai dan leh a pawimawhna pawh kan hrethiamin kan pawh phalo chiahlo a ni maithei.Mahse, kan fate hian kan rin phak bakin internet khawvel hi an bel tih kan hriat a pawimawh hle. Internet ah hian engtiklai pawhin pornographic(zahmawh’hmeichhiat-mipat lam rawngkai) film leh thlalak vawikhat hmeh zeuhva hmuh mai theih sing tel a awm reng a.I fanu/fapa khan computer/internet hi a khawih/hmang satliah emaw i tihlai khan a rilru ngaihtuahna chu thui tak a lo hruaisual thei reng asin. Heng bakah hian internetin a kentel mihring nun hruaisual thei-sum inthapa infiamna(online gambling), hmansual chuan thian sual leh kawppui dukdaklo inchhar theihna awlsam lutuk social networking sites-Facebook,Twitter etc te hi thingtlanga kan awm vang ringawt hian kan fate hian an hrelovin an hmelhriatlo hauh lo a nia. Tunlai khawvela hmelmapa hmanraw tha ber pakhat chu ‘changkanna’ hi a ni tih kan hriat a pawimawh hle mai. Tunlaia sex tape lar ta lutuk te, Mizote zinga mipat-hmeichhiatna zalen ta lutukte hi internet kaltlanga kan hmuh leh hriatte vang hi a ni ve thei ang em? Kan sawi takte kha internet hmansual theihna kawng tam tak zinga tlemte chauh an ni. Amaherawhchu, hetihlai hian Kristiante hian he changkanna leh hmasawnna, mi tam tak nun hruaisualtu hi chung mite, an nun a hruaisualte chhanchhuahna leh a hruaisual turte venpuina hmanruaah kan hmang ve daih thei. Internetah hian kristiante tana en himlo leh thalo thil tam tak a awm rual hian kan thlarau nun chawm thei ennawm leh thuziak tam tak a inphum tel ve teuh tho a ni. Chuvangin, tunlai khawvel, Print media (Chanchinbu, magazine etc) aia digital/Audio-visual media( A lem/ennawm nena thu thehdarhna- News channel, movies,demand channels etc) hi Kohhran hian kan hman tangkai thiam a pawimawh ta takzet mai. Pulpit tlang atanga Pathian thusawi mai piahlamah hian mit titlai thei zawnga thlarau nun chawm thei  ‘audio-visual sermon’ lamah hian tan kan lak a hun ta hle a ni.
B.Television culture: Chhut miten an chhut dan chuan Kum sangbi thar kan chuankai khan India ram hi khawvela cable leh satellite TV thlirtu ngah ber anga chhut niin chhungkaw maktaduai 35-a mihring maktaduai 150 velin cable TV an thlir thina chhut a ni.Kum 11 a liam ta a, mihring kan pung zel angin television nei pawh kan pung chho ve ta zel a, Mizote phei chu Cable channel chhawr tangkai ber pawl kan ni hial mai lovang maw?!!! TV ah hi chuan an thil chhuah tur lo thlifima lo endiktu censor boardte an awm avangin internet ang em em chuan kan rilru hruai khawlo theitu leh mipat-hmeichhiatna lam rawngkai hmuh tur a tlem deuh pawh a ni thei e.Mahse TV culture-in kan nunphung a chiah hneh tawhzia hi i chhut ve ngai em? Tunlaia lar em em Koren Serial filmah te hian a hranpa chuan a thatlohna em em sawitur chu a awm lo.Mahse heng film kan en duh avanga Kohhran leh chhung inkhawm kan thulh phah angte hi kan Kristian nun pawlhdaltu a lo ni reng mai lovang maw? Nu leh pate hian kan fate hi helam kawngah hian Pathian dah hmasa chungin kan kaihhruai thin em le? Khawthlang hnam changkang ho ennawm siam kan lo thlir atanga an lemchan, pawisa ngah, nun nuamsa leh hlim taka khawvel chen anga kan hmuhte nunzia it avang hian a ni lawm ni tunlai kan fate incheina(fashion trend)-thawmhnaw, hairstyle leh nungchang zawng zawng, Biak In chhunga luhpui zahthlak khawpa uchuak te a lo chhuah nachhan? Fate kaihruai tura mawhphurhna kan la a nih rau rau chuan helam kawnga naupang leh thalai zawkte kaihhruai hi nu leh pate leh Kohhran mawhphurhna pawimawh tak a ni dawn lawm ni? Kan pipute hunlai khan inawkhlum an awm ngai meuh lo. 1990 bawr chhovah pawh khan inawkhlum chanchin  chuan rampum a nghawr thin kha a ni a, mahse vawiina tualthah,pawngsual leh inawkhlum chanchin lo hluar ta lutukte hi hnamdang lemchan nun kan thlirah te hian thui tak a innghat thei asin. USA ah khuan kumtling lo rukruk leh pawikhawih hluar em emna  chhan an zirchianna ah chuan chung naupang pawikhawih za-a sawmsarih chuangte chuan TV-a an thil en thina an thiltih ang tih an chak ve avanga tharum thawh leh ruk ru ta mai an nih thu an puang a ni.Aizawl khawpuia Bike intlansiak avanga khawtlang buaina te hi khawi atanga kan chharchhuah nge ni ang le? Chuvang chuan Audio-visual lamah hian khawvel a la thang zel dawn si a, khap daih tum ai chaun Pathian ram zauna atana lo hman tangkai ve mai hi kan tihtheih awmchhun chu a ni mai. A khaikhawmnaah chuan television culture-in a kentel langsar tak chu ‘rualawhna’ hi a ni awm e.Chu rualawhna chu awhna suala a chan lohna turin tan kan lak a ngai hle a ni
C. Mobile phones: India ram bikah hian mobile phone hi kum 1995 atang khan hman tan a ni tawh a, Mizoramah chuan kum 2004 tawplam atang khan kan hmang tan ve a ni. A kum telin handset siamtu company, heng Nokia, Samsung,Sony Ericcsion etc te chuan hralh a tla dawn tih leh vaibelchhe tela sum
lakluh theihna a ni tih hriain handset insiamthatsiakna  lamah an intlansiak ta a.A tira inbiakpawhna satliah atan maia kan hman thin handsetah chuan thilthar tha zawk an vawmbei ta zel a. Bluetooth, camera, music player, multimedia messaging, video camera leh internet hman theihna thlengin min hlui ta! Kohhrana inhmang leh Kristian tha tak takte handsetah hian en himlo leh thalo thlalak leh video hi a lo awmru teuh mai lovang maw? Kan chhungkaw member zawng zawngten handset inkim kan neih hi kan mamawhna vang nge rual pawl loh hlauhna zawk ni ang le? Mobile handset hi tunlai khawvelah chuan kan mamawh(necessity) chu a ni tawh tehmeuh mai.mahse naupang sikul kallai, hmun hrana awm ni lem chuang silo te, thalai hnathawh mumal nei lem lo, inchhunga tap tam zawkte tan hian ‘mamawh(necessity)’ nge ni ang a nawmsip bawlna(luxury) zawk le? Mobile handset kan uar ta lutuk hian kan Christian ethics (Kristian kan nih anga kan mawhphurhna) hlenchhuahna kawngah hian a tha zawngin nge a chhe zawngin nghawng a neih tam zawk ang le?
2. Value system(kan ngaihsan/ngaihhlut zawng):
            A chunga kan sawi tak thiamna leh changkanna/hmasawnna ten nunzia/ngaihtuahna(moral ethics)-a nghawng a neih pawimawh em em mai chu kan value system, tunlai khawvela kan ngaihhlut zawng leh ngaihsan zawngah hian a lang chiang hle. Kohhran financial statement a han chhuak a, chhungkaw dinhmun leh khawsak en pawha khawsa ve thei tak chhungkua, an lakluh atanga teha beitham angreng tak thawhlawm petu/thawhtu chhungkua hi BCM hnuaiah hian chhungkaw engzat tak awm ang maw? Heng atang ringawt pawh hian Pathian ram zauna aia kan nitin ei leh bar zawnna leh kan nawmsakna kan dahsan(value) zia chu a lang chiang hle awm e. Thlarau bo aia ba bothlau mai tur ngaipawimawh zawk te, sawma pakhat pek aia pakhata sawm hlep duhna thinlung kan neihte, khawtlang nuna eirukna, rinawmlohna leh duhamna lo nasa ta lutuk te hi kan value system,kan ngaihhlut zawng hian a hril thui khawp mai. Pa berin sum siamna ringawt a thupui a, nu berin hlep ringawt a atchilhna chhungkuaah chuan Kristian chhungkua hian pawimawhna a chang nep duhin fateah Kohhran ngaihsakna leh ngaihpawimawhna a sang mawh khawp asin. Chuvang chuan kan tunlai khawvela ringlo mite chu sawiloh, Kristian te ngei ngei zingah pawh hian kan mamawh piahlama neih belh zel duhna, ‘materialist/materialism(sumpai leh hausakna lam ngaihtuahna) rilru hian hmun a chang sang ta hle mai. Hei vang hian MTKP pawhin Zonunmawi beihpui hial a thlak a lo ngai ta a, kan hnam culture leh tradition humhim turin khawvel hmasawnna leh changkanna tuipui lo lian mek zel hi a hmandan kan thiam a lo ngai ta. Zirna kawnga sang lem lo, neihsum hmachhuan tur nei bawk si lo tan chuan he hmasawnna thlipui hi han do rem chi rual a ni lova, theih lah a theih hek loh. Chuti a nih si chuan kan khawtlang nun leh ngaihtuahna eichhe mektu beihletna hmanraw tha ber chu Kristiante tan chuan Pathian thu hi a ni dawn lawm ni? Moral reformation(nungchang/nunzia siamthatna) hi tlawmngai pawlte mawhphurhna chang a ni lova, Pathian ringtute leh Kohhran hmalakna awm tak ni pawhin a lang.
            Engpawhchu nise, thiamna leh changkanna thang zel, Scientific Revolution hian kiamlam aiin punlam a la pan zel dawn a,chu chuan thil tha leh thalo tam tak a la rawn kengtelin a la rawn hringchhuak zel bawk ang.Chu thlipui lo hauhreh tum chu khawnvartuia meialh thelh tum ang chauh a ni. Dawrah alu i lei dawn a, alu Kg.1 i leitum zingah chuan a chhia/tawih pahnih khat a lo awm a, chung alu chhe pahnih khat avang chuan i alu lei tum  chu i leiloh phah hauh lovang a, i thenawm khawvengte hnenah alu lei tawh ngailo turin i rawn bawk hek lovang.A chhia kha i paih anga, a tha i la mai dawn a ni.Chutiang chiah chuan tunlai khawvel, Postmodern khawvela min chentirtu thiamna leh theihna sang zel hi lo do chiam chi a ni lova, kan tana thalo tur chu lo paih a, thiltha tam tak a rawn kentelte hi Kristiante chuan chanchintha thehdarhna atan kan lo hmang tangkai zawk mai tur a ni.
Tunlai khawvela Kristiante mawhphurhna :
1.      Chhungkua hi engkim kan zir tanna, khawvel kalphung kan zawm ve theihna atana zirna in hmasa ber a ni. Fate ngam lo nu leh pa nih hi a ro min kawltirtu Pathian lawmzawng a ni ang em? Kan mawhphurhna kan hlenzo lo tihna a ni mai lovang maw? I Sam 1:21-23 hi kan chhiar nawn fo thin dawn nia.
2.      Kan value system thlak a ngai. Kristian kan nih ang taka kan ngaihhlut tur diktak kan thlan thiam a pawimawh.
3.      Necessity(mamawh) leh luxury(nawmsakna) kan thliarhran thiam a ngai.
4.      Audio-visual rawngbawlna lamah Kohhran,pawl leh mimalin tan kan lak a ngai.
5.      Kan khawthlir tihzauh a ngai. Tunlai khawvel sualna hrechiang tur leh a siamthatna kawnga hma la tak tak tur chuan khawvel huap khawthlir(Globalised outlook) kan neih a ngai.
6.      Tawngtaina hi kan hmanraw pawimawh ber a ni.

Tunlai khawvela Kristian Chhungkaw pawimawhna :
1.Chhungkua hi Kohhran hmasa ber a ni.
2.Zirna in(sikul) hmasa ber a ni.
3.Damdawiin hmasa ber a ni.

            Tumah hi sual tura lo piang bik kan awm sa si lova.Nu leh pate inhaute,pa ber zurui te, nu ber titau leh ang vak vakte, nu leh pa,inchhung awplumtu ber tur lencheh lutukte,unau inngeihlo leh inphut tawnte,nu leh pate chhung inngeih lova inreltawnte,thenawm khawveng leh rawngbawlpuite nena intaina te hi an zir hmasak ber a lo nih palh hlauh chuan a pawi thei khawp ang. Chuvangin chhungkaw titi leh chhungkaw inkawmkhawmnate hi in khata chenghote hian kan chhiatna leh thatna zawng zawng kan inhriatpawh avang leh tha leh thalo, dik leh diklo kan inhrilhhriatna hmun anih avangin ‘sikul’ hmasa ber tiin mithiamte chuan chhugkua hi an sawi thin reng a ni.
Mithiamte chuan naupang hi kum 7 an tlin chuan an thluak a insiamfel zo tawh a,chuvang chuan a puitlin hnua nise tia a rilrua i tuh duh chu kum 7 a tlin hmain tuh rawh an ti. Kum 9-13 inkar hi an thil hriatrengna(memory) chaklai ber a ni a, hemi hunlaia an thil zir/hmuh leh hriatte hi an damchhungin an theihnghilh leh tawh manglo an ti a ni. Tichuan,an lo pianchhuah atanga kum 13 an tlin inkar hi naupang kaihhruaina kawnga tanlak a ngaih zual hunlai a ni.Vaihote phei hi chuan hnute an hneklai atangin an fate an thunun tan thin an ti hial! Hei vangte pawh hi a ni mahna, an aia upa leh nu leh pate an zaha an thu an awih em emna chhan;zin haw sela an nu leh pate kezungpui dekin an kun a, zahna chibai an buk thin.Keini Mizoteah hi chuan a te te thuin kan kawi kan kawi mai a nih hi!Vaiho hi an nu leh pate hmaah an titau ve ngam ngai lo.Keini chu kan phalloh pawh an tah emaw, an ngen emaw chuan kan phal leh mai thin.Hetianga enkawl naupang chuan an lo len hnuah an thil duhte hmuhna anih chuan nu leh pate an vau duh fo mai.
Tin,chhungkua hi kan rilru leh taksa tan ‘damdawi in’ hmasa ber a ni.Naupang tap pawhin a chhungte hnen a pan hmasa ber thin.Puitlingte pawhin lawmna leh lungngaihna kan tawhte kan sawi chakna ber chu kan chhungte kiangah a ni thin.Chhungkaw hlim leh nuam chu damdawi in a nih theih lain chhungkaw boruak hrehawm chu natna in a ni thei thung a ni.
            Bible-a chhungkaw entawntlak kan hmuh thenkhatte hi i han zirchiang lawk teh ang.

1.Nova te chhungkua : Nova hunlai hi mitin mahni thu thua an awm lai,inpawngnekna leh nawmchenna sual  tinrenga an inhman hunlai a ni a.Mahse Gen 6:1-a kan hmuh ang hian Nova leh a chhungte chu “Pathian nen an lengdun thin”. Tunlai dan alawm tiin an kianga mite tih ang zawng zawng an ti ve kher lo.Tin, Nova’n lawng a tuklaia a thenawm khawvengten an nuihzata an hmuhsit luih luih karah pawh a nupui fanaute chuan an pa ber Nova kha an thlawp(support) tlat tih kan hmu. Chhungkua hi kan chhiat/that pawha tangho tlat tura Pathian din kan ni.

2.Abrahama te chhungkua : Abrahamate chhung chu milem be rama awm an ni.Pathianin a ramtiama kal turin a ko chhuak a, a kawng erawh chu chiang takin a hrilh lem lo.A kotu a rinngamna kha a kawng bo lohna chu a ni mai. Abrahama hunlai khawvel chu Pathianin an sualna avangin  a hawisan a, an sualna chuan Pathian thinurna cho chhuakin Sodom leh Gomorra chungah Pathian thinurna leihbuakin a awm ta hial a ni tih kan hmu. Hetih lai hian Gen 18:22-ah Abrahamate chhung chu “Lalpa hmaah an ding reng a” tih kan hmu a ni.An kiang vela mite lo hausak theihdan leh an nawmchennate an hmulo a ni bik lo,mahse chung zawng zawng ai chuan Lalpa hmaa din reng chu an thlang zawk a ni. Abrahama’n Lota, hmelmate kut atanga a chhanchhuah khan Sodom khaw lal chuan rallak sum hawntir a tum a, a duh lo.”Lazai pakhat te pawh…I neih reng reng chu ka la lovang tiin lei leh van neitu Chungnungbera lamah chuan ka kut ka phar tawh a ni(Gen 14:22-23)”. Pathian pek nilo, a hriatpui tlakloh hlawkna leh hlemhletna la lo tura Abrahama hnialna tawngkam hi a va mawi em! ‘Heng hi Isua zara ka ta’ kan tihtheih chin chauh hi Kristian chhungkaw tinte hian kan thil neih nise a va nuam tlang dawn em.Abrahama chuan a fapa neihchhun,khawvela a rohlu neihchhun pawh Pathianin a phut chuan halral thilhlan atan pawh a ui lo.Lalpa tana kan inphal dan hi amah kan hmangaih dan nasat lam(volume) lanchhuahna ber a ni.

3.Joba te chhungkua : Jobate chhungkua hi mi hausa chhungkua an ni. Joba hi Pathianin “ka mi fel” ti hiala a koh theih khawpa Pathian tih mi a ni.A fate-mipa pasarih leh hmeichhiate hian Pathian an sawichhiat leh thilsual an tih hlauvin an zaa hming kimin halral thilhlan a hlan fo thin.A fate sual hmaa a vei hi a entawntlak hle. Joba hian a malsawmna dawn zawng zawngte chu Pathian laka mi ani tih a hrechiang em em a, Setana’n a hausakna leh amah a sawisak char char lai leh, a lungngaih tawpkhawk leh na tuara a rumlai pawhin Joba thinlungah chuan Pathian a lian ber reng a ni.

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

Career Guidance

Tlawmngaihna leh Tunlai Mizo Nun