Engnge I Zawn?!

 

            Kum pui lingleta kan nghahfak, ‘hun pui’ ti a kan urlawk, Krismas leh kum thar lawmna hun chu kan lo hmang zo leh ta der mai. Kuminah hian mi eng zat in nge mual liam in, kumin kum tawpa hun pui lo in her chhuak leh tur hi eng zah takin ban thleng zo lo leh ang i maw le…chung zingah chuan a ziaktu ngei pawh hi ka tel lovang tih ka sawi thei bik der bawk si lo! Eng pawh ni se, kum thar chu kan han chuangkai leh ta poh chu a ni a, he kum thar hian I tan, ka tan hian eng hun nge a rawn in her chhuahpui dawn lah hriat ni suh…fak hla siamtu in, ‘tun hi hmang tha in naktuk veng rawh,’ a tih ang khan, kan tun hun theuh hi fimkhur leh uluk takin kum bul atang hian hmang ila, naktukah hian eng pawh lo thleng se kan lo in buatsaih lawk tihna a lo ni reng mai.

            Hun pui lo thlen apianga ka rilru ngaihtuahna luah ziahtu leh thil tam tak min ngaihtuah tir ziah thin tu chu mipui mimir te kan phusak dan hi a ni. Kan phusak dan hrim hrim hian ka rilru ngaihtuahna a luah erawh chu a ni hauh lo thung a, ka ngaihtuahna luahtu ber erawh chu kan ‘phusak chhan’ zawk hi a ni. Kan phusak chhanah chuan hun pui a nih vang tih hi a chhanna awlsam ber leh fun kim ber pawh a niin a rinawm a, chu tih rualin, ka rilru hian, mi dang te zawn loh hi ka zawng bik nge ka hre lo…kan phusak suau suauna chhan chu hun pui a nihna phenah hian chhan dang a la awm in ka’n hre tlat  pek a nih chu!

            Mihring te hian khawvelah hian engnge kan zawn ber? He zawhna hi in zawt ta ila, kan chhanna chu a inang lo nuai mai thei. Mahse, ka sawi tawh ang khan, kan chhanna chu kan chhanna a nih ‘chhan’ zawk hi ka rilru ngaihtuahna luahtu ber chu a ni. Kum tam tak kalta-ah khan, he zawhna tho hi hmasang Greek mi fing hmasa te khan anmahni leh anmahni in zawtin, chhan an lo tum tawh thin a. Vawiin thlenga thiam leh finna kan neih theihna atana sulsutu pawimawh tak tak te zinga mi, Greek mi fing, Socrates, Plato leh Aristotle te ngei pawh khan he zawhna hi in zawtin, an thian te ho nen khan an lo chai ho fe tawh thin kha a ni a. An ngaihdan tam tak zing atanga ka pawm tak deuh ber leh kan zawhna chai mek chhanna, fun kim bera ka hriat chu Aristotle-a chhanna hi a ni. Aristotle chuan, mihring zawng zawng te hian kan zawn ber chu ‘hlimna’ hi a ni a ti a, chu hlimna chu kan chhia leh tha hriatna thiang tak hmanga kan nun dan, kan ngaihdan, kan khawsak dan etc atanga neih theih a ni a ti bawk. A tir lama kan zawhnaah khan han let leh ta ila, hun pui laia kan phusak suau suauna chhan chu hun pui a nih vang a ni kan tih tawh kha; hun pui a nih avanga kan phusak suau suauna chhan phenah chuan chhan dang a awm a, chu chu, tuna Aristotle-a sawi, ‘hlimna kan zawn vang’ hi a ni. Han ngaihtuah let vang vang mah la, hun pui vuakveta I thil tih/kan thil tih zawng zawng te kha a eng pawh ni ta se, I tih/kan tih chhan kha ‘hlim’ kan duh vang a ni ngeiin ka ring. Hun danga kan tih duh ngai loh te, kan tih ngam loh te kan tihna chhan zawng zawng te kha mahni phak tawk a hlim kan duh vang vek a ni ti hian khaikhawm ta ila, a fun kim berin ka hria.

            Mahse, hetah tak hian kan hmasang mi fing, Aristotle khan hlimna zawn dan dik te, hlawhtlinna tluantling neih/thlen dan tha ber ni-a a hriat pawh a lo sawi lang thlap mai a, hei hi kan khawtlang nun nen pawh a hmeh bel rem tak niin ka hria. Aristotle chuan, hlimna kan zawn dan hi kan nunphung, mizia leh rilru puthmang azir zel hian a inang lovin, a danglam thin a ti a. Hun pui vuakveta I hlimna/kan hlimna zawn dan theuh kha han in en let theuh ila, kan mize mil theuhin hlimna kan zawng theuh tih hi hnial harsa tak a ni mai lo maw? Han sawi ta zel ila, Aristotle chuan mihring nun zia hi thil pathum inkawpin a siam a ni a ti a. A pakhatna chu ‘lutuk’ a ni a, a pathumna chu ‘dik lo, sual’ a ni a, a pahnihna, a lai tak a mi hi ‘thil dik, thil tha’ chu a ni tiin, a pahnihna hi hlimna tluantling nei tur te, nunze dik nei tura mihringin a ngaih pawimawh ber tur chu a ni tiin a sawi a. Entirna atan, Mizo ten kan ngaihsan leh ngaihhlut em em, kan pi leh pu te hunah pawh khawtlangin an muanpui leh an chawisan thin nun ze pakhat chu huaisenna hi a ni. Chu tih rualin, Aristotle-a ngaihdan behchhan hian huaisenna pawh hi chi thumin a then theihin a lang. Pakhatna chu, huaisen ang a lan tum, a saseh a huaisen tak tak si lo te hi an ni a, chung mi te chu mi dawihzep emaw, huaisen lemchang an ni kan ti thei awm e. A pathumna chu awmze awm lova huaisenna, at huai emaw, ngaihtuahna seng hman lek lova thin thawk but, nu but, an thin a thawh tawh chuan pawisak engmah nei lo, mawi leh mawi lo pawh thlu lo te an ni leh a. Heng huaisenna chi hnih inkarah hian huaisenna dik, a tul huna tlawm ngam khawp a huaisenna, mahni nunna pawh thlahlel zo lo khawp a midang tana nun pawh hlan ngam khawpa huaisenna chu a awm a. Chu tak chu ‘huaisenna’ dik chu a ni. Chu ti ang chiah chuan, mahni insitna leh chapona inkarah hian inngaihtlawmna leh tlawmna nun chu a awm a, mi hriat hlau va inthup tlatna leh kamtamna inkarah hian nun tlang, lang tlang nun a awm a, mi tlawnna leh mi thikna inkarah hian in thian thatna a awm…chu ti ang zelin, hringnunah hian kan rilru putzia, kan chet phung leh thil tih dan zawng zawng te hi Aristotle-a sawi ang hian, kawng thum in a lo thliar sin theih zel mai hi a lo ni a, chu kawng thum thlan tur awm atanga kan kawng thlan a zir zel chuan mihring hian hlimna kan lo zawng thin hi a lo ni a, tun hun pui vuakvetah pawh khan hlimna I zawn/ka zawn dan kha han chhui let vang vang ta ila, a chunga kawng thum kan tarlan atanga kan kawng thlan in kan duhthlanna leh hlimna kan zawn dan kawnga nghawng a neih thui zia chu kan hre thiam mai awm e.

            Eng pawh chu ni se, fam Pi Lalsangzuali Sailo-in fak hla-a a lo chawi ang khan, kum hluia kan thil tih zawng zawng te, hun pui vuakveta hlimna kan zawn dan zawng zawng te kha Lal hma-a din pui turin kum hlui khan a liam pui tawh a, siam that theih a ni tawh lo. Kum tharah hian, siam that ngai nei zawng zawng ten kan thil tih te siam tha in, sim ngai te sim ila, Aristotle-a thukhawchang ang khian, kawng dik, thlan tur dik thlang turin rilru I siam thar ang u. Hnam tin te pa, Abrahama hnena Pathian thuthlung thlun-a pawimawh ka tih em em, ‘Nang malsawmna ni ang che (Gen 12:2)’ ti a thu a thlun kha ngaihtuah nawn leh theuh teh ang u. Kan Pathian khan Abrahama hnenah khan, ‘Malsawmtu-ah ka siam ang che a ti lova, malsawm I ni ang,’ pawh a ti lova, ‘malsawmna ni ang che,’ tiin thu a chah a. He thu hi kan kum thar thu vawn atan I hmang theuh ang u. Midang te tan malsawmna thlentu kan ni thei lo a nih pawhin, harsatna siamtu ah tang lo ila, mahni phak tawk theuhah midang te hlimna thlentu nih tum ila, chu chuan ‘hlimna’ min pe ang a, hlimna kan thlen te tan hlimna, keini tan hlimna ni bawk…a tawi zawngin, kan zawn ber, ‘hlimna’ kan hmu mai ni lovin, midang ten keimahni kaltlangin hlimna an lo hmu dawn a lo ni reng mai!

            Kum thar chibai vek ule.