Balanced Life

'Balanced diet’ tih tawngkam hi chu kan pianpui tawngkam tlukin kan hre bel tawh theuhin ka ring! Kan taksa hriselna atana chaw tha, chi hrang hrang ei leh in pawimawh zia hi naupang lo ni tawh leh sikul kal a, seilian tawh te hi chu a hranpa-a in zirtir leh in hrilh nawn fo hi kan ngai tawh hran lo,kan zawm tha peih lo em zawk mai pawh a! A ni tak a, chaw tha kan tih pawh hi kan taksa in a mamawh tawk aia tam kan ei chuan, kan taksa bawk tan hian a lo tha chuang reng reng lo mai hi a lo ni a. Mihring taksa tana chakna, tha min petu pawimawh tak chu protein hi a ni. Chu tih rualin, protein tamna, heng sa ti sen (red meat) vawksa, bawngsa sangha adt ringawt hi eiin, thlai leh ei tur hrisel dang hi ei ta char char ila, chu chu kan taksa tan hian a lo tha chuang reng reng lo. Chu vang tak chuan mithiam te pawhin ei leh inah pawh thil chi khat ei tam tlurh ringawt lova thil chi hrang hrang ei pawlh leh kan taksa mamawh tawk ang zela ei, balanced diet hi an lo ngai pawimawh reng a ni. Hnam fing hmasa, mi ngo ho te chuan, ‘ Ei tam I duh chuan ei tlem rawh,’ tih te, ‘Ei tur rawng chi hrang hrang ei kim rawh,’ tih thu fing tak te hi hman hmanah an lo nei leh dim diam tawh zuk nia!

Mizo te hi ei leh in lamah chuan a in buk tawk (balance) lam ngaihtuah lo pawl tak kan ni mai ang em aw te ka ti rilru mai mai thin. Kan chaw ei dan phung hrim hrimah pawh ei chhuna ei teuh teuh zel hnam kan ni a, tun hma deuh phei kha chuan chaw ei thei te kha kan ngaisang lek lek emaw tih tur kha kan ni deuh thin a. A mawm mawm kan duh a, thil rep lah kan ei nasa! Tin, kan ram sum leh pai dinhmun leh khawsak phung pawhin a la phak chiah loh vang te pawh a ni mahna, taksa tana a in buk tawk a thil ei, balanced diet lam hi chu vawiin thleng hian kan la chawi vawng lem chuang lo khawpin a lang…kan ruai theh chaw leh sa siam dan phungah leh ei khawm leh thil tih pui nikhua hian chu chu a ti lang chiang viau in ka hria! Hei vang hi em ni dawn, cancer te hi kan tam bik em em mai ni? Hei erawh damdawi lam thiam te sawifiahah dah ta ila.

Kan chaw ei dan phunga in buk tawk (balance) lam kan ngai pawimawh lem lo ang chiah hian kan nun phung leh thil tih phung reng rengah pawh hian in buk tawk a chet hi a nawlpui hi chuan kan thiam lo deuh em ni aw tih hi ka ngaihtuah thin. Mahni kalna leh vei zawngah chuan ti tlut tlut, thil dang reng reng ngaihtuah lo leh hlamchhiah thakthak hnam hi kan ni deuh em? Zu in mi atanga khawtlang leh a hnam anga kawng hrang hranga kan mi ngaihsan leh chal lang te thleng hian nun in buk tawk (balanced) taka hman thiam lo hi a tam zawk kan ni mai em? Khawtlanga inhmang em em, Kohhrana inhmang leh lem chuang lo te, Kohhrana inhmang em em, khawtlangah chuan chhawr nahawm leh miah si lo te, chhungkaw tan chuan tha tawpa thahnem ngai, midang leh khawtlang tan erawh chuan engah mah hman tlak leh si lo te, Kohhran, khawtlang leh midang te tan chuan inpe ral thak thei, chhungkaw tan erawh chuan hnem hnanna awm leh miah si lo te, lehkha zir ngut ngut, a bak khawvel dang nei miah lo te, engmah tih mumal nei lo, hman em em ringawt mai, khawtlang leh Kohhran thiltih apianga a kul a taia tang thei, thil dangah erawh thatchhe em em lawi si te! Han sawi zawm in, han ngaihtuah zawm ta ula, sawi zawm tur leh ngaihtuah zawm tur in hre teuhin ka ring. Mi kal khat lutuk te hi an thatna leh chhawr nahawmna nge tam ang a, an tangkai lohna zawk hi ni ang le? A lehlamah chuan khawvela thil tha, changkang, hmasawnna leh thil thar te pawh hi mi kal khat leh kalna lama kal ngut mai te zara kan neih, a nawmna kan lo chen leh kan lotem hi a tam khawp mai. A bik takin, Mizo khawtlang nunah phei hi chuan nun inbuk tawk neih hi a ngai zual hian ka hre thin. Mi tam tak khawtlang leh Kohhrana kan in hman chhan te hi chu ‘tlang rel thang’ phurh kan hlauh vang te hi a ni deuh hian ka hria a. Tin, kan hnam rilru put hmang hrim hrimah hian pawla nihna emaw, pawla telna neih miah loh hi chu mi chhawr tlak loh leh mi lak tlak loh deuha hmuhna te hi a lian zualin ka hre deuh thin a. Hetah tak hian nun inbuk tawk (balanced life) hi neih a pawimawh zual hle in ka hre bawk thin. Nun inbuk tawk kan han tih hian tel theihna leh inhman theihna zawng zawnga tel a, inrawlh kim vek lam hi nun inbuk tawk hian a kawk lem lo. A nihna takah chuan tum khata thil tih tam lutuk te, telna ngah lutuk (multitasking) te hian mihring theihna leh tangkaina hi a ti pung lovin, a ti hniam zawk hial em tih hi ngaihtuah tham tak a ni. Pawl thil emaw, pawla telna ngah leh nihna nei hnem apiang te hi khawtlang leh ram tana thawh hlawk ber ber an ni chiah em? Tin, thil hrang hranga tangkai taka tha thawh tur hian an theihna, thiamna, inpekna leh taimakna te hian a tlin meuh em? Mihring hian thiam zawng te, tui zawng te, a tawi zawngin ‘bik’ nihna kawng hi kan nei deuh vek a. Chu kan ‘bik’ na kawng ni lova in chhawr talh kan tum hian kan theihna vawrtawp (potential) hi kan thlengin kan hlen chhuak zo thin lo. Chu vang chuan, eng nge ka thiam leh theihna ber hi ni a, engnge midang te aia ka ‘bik’ na tak tih hi kan inhriat chian a, chu lama kan insawr bing chu mimal, chhungkua, ram leh khawtlang tana hlawk thlak ber chu a ni mai dawn lawm ni? Tin, chu tah pawh chuan, nun inbuk tawk hi a la pawimawh ta leh zel a. Philosopher ropui, Karl Marx te pawh kha pa thluak tha eltiang, a ngaihtuah lam chu ngaihtuah ngut ngut zel mai leh, mut hunbi pawh nei mumal lo, a chhuah hun huna a awmna hmun apianga muhil tawp zel mai a ni a. Khawvel tana a tha thawh ropuizia chu sawi nawn a ngai lo. Mahse, kha kha em ni a dam rei lohna chhan kha ni ang aw tih te hi ka ngaihtuah mai mai thin. 

Pathian hian mihring te tan hian, Bible-a kan hmuh ang khan hun bi hi a lo ruat kimchang khawp te hian ka hre leh hnuhnawh thin a! Kan thih hun tur mai hi a lo ruat lova, kan taksa tan hian hahchawlh hun te, hawi thawven hun te, hnathawh hun te, midang tana inpek hun te, mahni tanghma hai hun te….thil engkim mai hi inbuk tawk taka tih tur hian a lo rel fel thlip thlep mai hi a lo ni a! A nihna takah chuan depression kan tih the fo te pawh hi mi hlim thei tak te hian an nei ngai meuh lo niin an sawi a. Chu tih rualin, hringnunah hian hlim reng theih a lo ni lova, chu tah chiah chuan, mahni dinhmun pawm thiam leh lungawi zel thei te, tuarchhel te hi a dingchang leh dingchhuak te chu an lo ni leh fo va. Chu tih rual bawk chuan, harsatna leh lungngaihna te hi a lo kumhlun leh chuang lova, hlawhtlinna leh hausakna emaw, dinhmun sang channa kawngah te pawh hausa thut te hian sum ren thiam lovin an tla chhe leh chawk a, dinhmun sang chelh thut te hian awm dan tawk thiam lovin mi chapo leh in ti vei ti a sawi an hlawh leh chawk bawk a. Harsa taka hlawhtlinna tlang chhipa ding te, lungngaihna ruam tam lo paltlang tawh te bawk hi dinhmun tha an han chan pawh a awm dan thiam te bawk hi an lo ni leh thin! Pathian thu lamah pawh hei hi a dik leh zel tho. Vawi leh khata phur thut a, thlarau lama van sawmna chung lam tem tawh awm zia zanga khan phul hlut te hi chu bawnghnute so liam an sawi ang deuhin, an phurna a tlakhniam vek vek chuan an phur hma aia hniam fe-ah te an tlahniam leh a. Ti hluai lem lo, nghet chet chawta lo kal dem dem thin te bawk hi a fei chu an ni leh nge nge thin! 

Chu vang chuan, he ti zawng hian hnu han khar dawn ila. Bukna (patla) nen hian hringnun leh mihring te hi tehkhin leh khaikhin theih kan nihna lai hi a tam hle in ka hria. Patla-a thil kan buk reng renga buk dik kan tih chu buk lung leh a lehlama buk tur inbuk tawk chiah, in balance chiah a ni ang hian, kan hringnun pumpui hi patla-a khai leh buk ang reng kan ni a. Hringnuna min uaitu leh buktu kan inbuk rih tir lutuk chuan keimahni kan kang vawi vawi a, engmah ti hleithei lo leh chhawr tlak loh vin kan chhuak fo thin. Chu ti ang chiah chuan, mahni kan indah len lutuk a, kan nuna thil hrang hrang lo thleng te kan uai zawh leh lutuk chuan mahni chauh in ngaihtuahah kan chhuak a, midang te tana malsawmna nih te leh kawng dang hrang hrangah kan tangkai leh chuang bawk si lo! Chu vang tak chuan nun inbuk tawk neih hi a pawimawh ta em em reng a ni…eng tin nge nun inbuk tawk chu kan neih theih ang tih erawh mimal theuhah a innghatin ka hria a, keia sawifiah chi rualah ka ngai leh chuang bawk si lo! Eng pawh nise, Hillary Clintoni’n a pasal, Bill Clinton US Presidenta a tlin hlima a fuihna, “Arkansas Governor I nih lai khan tum khatah thil tha tam tak tih I tum a, I zo leh si lova, a eng a mah I tih puitlin zawh hman loh avangin I tlak phah a. Chu vangin, tunah chuan I ngaih pawimawh thil pahnih, kum hnih chhunga I tih hlawhtlin theih ngei tur thlang chhuak la, chu chu I tih hlawtlin hnuah, I term tawp kum hnih chhunga I tih hlawhtlin tur I thlang leh dawn nia. US mipui ten an tan I thawk a ni tih an hriat theihna tura a rang lama I tih hlawhtlin tur I in tuk rualin, nakin, hun lo kal tura ram leh hnamin a hlawkpui leh thatpui tur thil ni a I hriat, kum tam tak hnu a a rah leh hlawhtlinna hmuh theih tur erawh tun atangin buaipui tan nghal ang che,” hmang hian nun inbuk tawk (balanced life) neih dan kawng hi I zawng theuh teh ang u, chu chu ram leh hnamin a din chhuahpui tur, a chhawr tur leh mahni, mimal, chhungkua leh khawtlang pawhin a hlawkpui leh hmasawn pui tur chu niin ka hre tlat a ni. Kei pawhin nun inbuk tawk neih dan hi ka ngaihtuah ang, nun inbuk tawk lo ber te zinga mi ka nih avanga ka buaina hi a tam tlat!