Politics





Mizo te zingah hian he thumal ‘politics’ tih hi eng nge a nih a hranpaa sawi zau chiam a ngai lo. Chutih rual chuan, ‘politics’ awmzia hi eng nge a nih tih erawh chu kan sawifiah dan leh hriat dan a inang lo nuai thei awm e. Politics thumal hrilhfiah a, a tawng bul atanga chhui lam chu ka tum ber a ni lova. Politics hi eng nge a nih? Mizo ten politics kan hmelhriat dan leh kan kalpui dan hi a dik tawk em? tih lam zawk hi han chhui zau ka tum chu a ni.
Political scientist ten politics an hrilhfiah dan kawng khatah chuan, ‘politics chu thuneihna (power), rorelna (governance), ram awp dan/rorel dan (policy-making), thutlukna siam dan (decision-making) leh thuneihna in a zawmpui thil hrang hrang (power-relations) te zirchianna a ni a. Tin, chung thil zawng zawng ten vantlang/khawtlang nun kawng hrang hranga  nghawng a neih dan zirchianna a ni,’ tih a ni. A tawi zawngin ‘politics’ chu zirna peng hrang hrang zinga peng pakhat, Social Science chhunga peng pawimawh tak pakhat a ni tihna a nih chu.
            A chunga hrilhfiahna kan han tarlan atanga thil lang chiang em em mai pakhat chu ‘politics hi mipui mimir (common people/citizens) te tel lo chuan a awm thei lova, a famkim thei lo’ tih hi a ni. Thuneihna leh rorelna chuan roreltu leh rorelsaka awm te a rawn keng tel nghal a. Chutiang zelin, ram inawpna leh inkaihhruaina dan leh thutlukna siamna tur a awm dawn chuan chutianga kaihruaitu/siamtu leh siamsak/kaihhruai tur an awm ve ngei ngei a ngai a. Chuvang chuan ‘politics’ ah hian mipui mimir te hian vote thlak ringawt leh chu vote hmanga kan thlan tlin te atanga hamthatna, sum leh pai adt beisei ringawt piah lamah hian tih tur kan nei a, chu chu ‘politics zirchian’ hi a ni.
            Khawtlang nun hi politics darthlalang a ni. Mipui mimir khaw hawi, rilru sukthlek leh vei zawng hian politics (a ken tel zawng zawng khi chhiar nawn leh la!) ah nghawng thui tak a nei a. Chutiang chiah chuan politics pawhin khawtlang nunah nghawng thui tak a nei bawk. India ram politics-a sakhuana leh chi leh chi inthliarna chungchang ten kan ram rorelna sang ber Parliament leh dan leh thupek kawnga thu tawp neitu Supreme Court-a thawm an neih rin dan te, hnam hrang hrang in chiah piahna leh in chen pawlhna (cultural pluralism) avanga ram rorelna sukthlek danglam fo thin te han en hian khawtlang leh hnam nunin politics a nghawng dan chu a chiang mai a. Tin, heng bakah thil dang tam tak-sum leh pai dinhmun, chhungkaw inenkawl dan, zirna kawnga thlen chin, media leh a dang ten politics kan hmuh dan leh ngaih dan a nghawng nasa thei hle tih kan hria. Chutiang taka mipui mimir sukthlek leh khawtlang buaipui leh thupui (social issues) ten politics-a nghawng an neih lai leh, khawvel ram hrang hrangah pawh danglamna an thlen lai hian, kan Mizoramah hian eng danglamna nge a thlen ve tawh le? Social issues in politics-a danglamna leh inthlak thlengna a thlen nge tam zawk ang a, kan politics in mipui mimir nuna danglamna a thlen zawk le? Tin, kan rilru puthmang dik lo siam that (moral reformation) nge kan ngaih pawimawh hmasak ang a, kalphung dik lo siam thatna (system reformation) zawk hi le? American political scientist David Eastona’n politics leh political system zirchianna atana model a hmuhchhuah input-output analysis chu zirna hmanraw mawlmang te, vantlang rilru sukthlek leh mipui mimir ten political system (sawrkar leh a inrelbawlna) kalphung a nghawng dan (inputs) leh political system in chung mipui leh vantlang duh dan tih hlawhtlinna tura ro a rel dan leh, chu rorelna chu mipui leh vantlangin a lo dawnsawn leh dan (outputs) atanga a bul atanga political systema nghawng neia a in her kual dan a ni a. Eastona model hmuhchhuaha pawimawh ka tih deuh mai chu ‘demand stress’ leh support stress’ hi a ni. Eastona ngaihdanah chuan mipui nawrna a nasat lutuk a, sawrkarin a chin fel theih si loh chuan sawrkar inrelbawlnaah chumi inhnawh tawng avanga rim luattukna-demand stress a siam a(buh/fu herna khawla kan barh hnem lutuk chuan a ha in a thial hneh lova, khawlin a tuar ang hian), sawrkar kalphung a buai thin. Chutiang bawkin, mipui ten sawrkar inrelbawlna kawnga kan tih tur leh sawrkar kan puih let ve theihna-chhiah pek that, dan leh thupek zawm, sawrkar hmalakna kan tel vena awma tel leh roreltute zahna kawng te a kan tih tur kan tih lohna chuan sawrkar a ti chak lovin political system a ti chau-demand stress a siam thei a ni a ti bawk. Chung thil pahnih, sawrkar leh mipuite ti chau leh ti chak lo tu te pumpelh nan chuan sawrkar chuan mipui mimir te nawmna leh hamthatna (social welfare) hmangin demand stress chu a tlem thei ang bera tih tlem a tum ang a, demand stress a tlem chuan mipui te an dinhmunah an lungawi ang a, sawrkar chungah rinna an nghat ang a, khua leh tui tha ni tura an mawhphurhna te an hlen ang a, chu chuan support stress a tihniam ve thung ang a, sawrkarin a chak phah ve thung dawn a ni. Chutiang chuan mipui leh sawrkar chu an inpuitawn dawn a ni. David Eastona ngaihdan hi sawiselna tam tak awm mahse, politics leh political system zirchianna tha tak niin ka hria. Mizoramah chuan demand stress leh support stress a nasat em avang hian sawrkar in leiba a ngah a, corruption a hluar a, thil nih tur ang ni pha lo a tam em em a, mipui mimirin politics kan hmuh dan a tleu laklawh a,  ram inrelbawlnaa kan mawhphurhna hlen chakna kan nei lova. Chung zawng zawng rah chhuah chu ‘ramin hma a sawn thei lo’ tih bawk hi a ni leh thin.
            Kan thil phut sawrkarin a tih puitlin theih loh tam tawh em avangin kum tam lo inthlang tawh mah ila, mipui ten kan mamawh leh kan ram hruaitute leh kan political systemah rinna kan nghat hlei thei tawh lova, chu chu Mizorama sawrkarna lo chelh tawh tu hrang hrang te thiam loh a ni. Cutih rualin, sawrkar tha ti chak a, khua leh tui tha in a tih tur te ti peih lo mipui mimir zinga kan tam avangin sawrkar inrelbawlna a chak thei lova, sawrkar kalphung a tithuanawp ve bawk a. Chu chu mipui thiam loh a ni ve thung. A khaikhawmnaah chuan kan kalphung (system) fel lo chuan rilru puthmang (moral) dik lo a hring a, politician leh sawrkar hnathawk eiru, sawrkar hna leh ram inrelbawlna chu ‘hna thawhna hmun’ ni lova ‘ei hmuhna hmun’ atana hmang an pun phah a. Chumi avanga mipui moral dik lo chuan politics chu kut tling lova sum thawk chhuak tam te dinchhuahna, mi dik lo leh pamham apiangte hamthatna tualzawlah leh kan ngaih phah ta a.  A tawi zawngin kan inti chhe tawn a nih ber mai chu.
            Chulai takah chuan Mizoram hi a tang rei ta em mai a. Kan politics dik lo leh fel lo hmu a thahnem ngai te authawm pawh khuarkhurum chhunga au ang main a thangkhawk ral zel a. Kan ram politics kalphung siamthat tuma political systema zuanglut te pawh kan rilru puthmang dik lo leh politics kalphung fel lo laklawh tawh chuan a lo hip ral ta zel thin a ni. Chu chuan Kohhran leh politics inthen hranna leh inmil lohna/in kalhna (church-secular dichotomy) a hring chhuak ta zel a, a pawi hle. A nihna takah chuan kan rilru puthmang dik lovin NGO leh pawl hrang hrang te, politics leh politician te chu sum leh pai leh  thilpeka kan mamawh zualpui min phuhru tura beiseina min neihtir tlatna te, ti lo thei lo dinhmuna pawl buk rihna (weightage) hmanga kan delh rihna leh, thuneitute pawhin chutiang a nih avanga ti lo thei lo nia inhria leh  kan tih sak avanga ‘politics zakhamna’ pe ta ang hiala an inngaihna te hi mi ram te anga mipui mimir leh vantlang tur na (social pressures) ten political systema nghawng chhuak ziktluak a neih lohna chhan lian tak ni pawhin a lang.
            Ka thu khaikhawmnaah chuan, politics hi roreltu leh mipui te intham kualna leh intlawn tawnna leh sum leh pai hmatheha nuamtawlna tur a ni lova. Motor ang maia kan duh duha mipui leh sawrkarin kan sawp kual a kan herh kual tur a ni lo. Amah politics hian kalphung fel tak leh nih dan tur dik tak a nei sa a, chung chu zirchiana hman tum zawk tur niawm tak a ni. A tawi zawngin politics chu ram kalphung leh hmasawnna tur zirna hmun leh hmanchhuahna hmun tur tihna a nih chu. Tin, politician pawh hi kan MLA rual te chauh hi an ni lova, kan zavai hian politician kan ni. Kan MLA rualte chu politics a kan hma hruai tur te an ni mai zawk a. Kan hruaitute zui chu mipui te mawhphurhna a nih angin, kawng dika min hruai chu kan hruaitute mawhphurhna a ni ve bawk. Chuvangin, politics hi a khelha khel lo leh a chhina chhin lovin, a zira zira, a nihna tur ang taka hmang chhuak zawk turin kan phak tawk theuhah politician nih i tum teh ang u!             

Comments

Popular posts from this blog

Tunlai khawvel leh Kristianna

Career Guidance

Tlawmngaihna leh Tunlai Mizo Nun