Moral Reform Vs System Reform




‘Moral’ chu ze dik, nun dan dik, rilru puthmang dik, chhia leh tha hriatna/thliarna ti te in a tawi zawngin hrilhfiah ta ila. ‘System’ chu tih dan phung, kawng zawng/hawi zawng neia thiltih, inrelbawl dan adt tiin a hrilhfiah theih awm e. Tichuan, kan moral a chhia, a corrupt etc tia kan sawi chuan kan rilru puthmang dik leh nunze mawi leh dik te chu a tluchhia emaw, tihchhiatin a awm tihna a ni ang a. Chuting bawkin kan system a chhia/dik lo tia kan sawi chuan kan kal dan phung, kan thiltih dan kawng hmang leh inrelbawl dan te a fel tawh lo, a dik tawh lo kan ti tihna a ni.
Tunlaia Mizorama mimal leh pawl anga kan sawi tam ber pawl leh kan vei ber te zinga mi chu kan ‘moral siam that (moral reform)’ leh ‘system siam that (system reform)’ chungchang te hi an ni awm e. Mizo te hi hnam anga kalphung nghet leh pawm dan nghet tak nei hnam kan ni tih hi kan pi pute atanga kan chanchin kan chhui pawhin a chiang hle a. Pawnlam mite nena kan intlawh pawh hma leh kan inchiahpiah hma, keimahni bila Lal hova ro kan rel hunlai atang tawha khawtlang inawp leh inkaihhruaina dan fel tak nei, mipa leh hmeichhia leh naupang atanga puitling thlenga kan tih tur/thawh tur te fel taka thliar hrang thlap thin hnam kan ni a. Chutiang anga inkaihhruaina leh hnam dan nghet tak chuan kan Lal leh Up ate uapna hnuaiah kan khawsa thin a. A tawi zawngin, ‘system’ fel tak hnuaiah kan khawsa in kan cheng ho thin tihna a ni. Chu system fel leh nghet tak kan Mizo piputen an lo nun pui thin in a hrinchhuah chu nunze dik leh rilru puthmang dik ngaihsanawm (moral values) tak-tlawmngaihna, aia upa zahna, thenawm khawveng inzah tawnna, huaisenna, rinawmna, taimakna adt an ni. Mizo khawtlang nun inkaihhruaina (system) chuan a chhunga cheng mihring te ah nun ze mawi, aia upa zahthiamna, tlawmngaihna, dikna, huaisenna adt ngaihsanna a hring chhuak a. Miin chutiang khawtlang inkaihhruaina leh ngaih hlut zawng a dah hniam emaw, a tih hlawhtlin duh lo emaw chuan khawtlang mithmuhah hmuhsitawmin an inseam tihna a ni. Chumi awmzia chu, Mizo khawtlang nun kalphung leh inkaihhruai dan (system) chuan a chhunga cheng te chu an duh emaw, duh lo emaw, khawtlangin a ngaih hlut zawng (social values) anga awm turin a phut tlat a, chu chuan mihring te ah moral dik neih duhna thinlung a tuh piahlamah, chutiang ang taka awm tur leh ngaisang tur chuan mipui te ah mawhphurhna a nghat tlat a ni. Chuvangin, kan pipute nunah khan system dikin moral dik a siam a ni tih a lang chiang hle. Chutih rualin, an rilru put hmang leh zia (moral) dik loh avanga khawtlang inkaihhruaina leh chenhona ti chhia Lal te, an khua ten an pem san thin leh dawt/inhekna avanga thiam lohna engmah nei lo ten nunna hial an channa chanchin lugchhiat thlak tak Mizo history ah hian kan nei nual mai. Chumiin a entir chu, system dik ringawt chu lungmuang tak leh inrem taka khawsak ho nan a tawk lova, moral leh system a dik a, inlungrual taka a kal dun theih a ngai a ni tih a lang chiang hle. A khaikhawmnaah chuan, system dik leh moral dik chu then hran theih loh a ni a, chutiang bawkin moral dik lo leh system dik lo pawh a inzawm tlat a. Moral a chhiat laiin system a dik thei lova, system dik nei tur pawhin moral dik neih a ngai tho bawk tihna a ni.
Tunlai Mizo khawtlang nunah leh kan ram kaldanah hian kan moral leh system te hi kan pipute hunlai ang khan thil hlawm sakhat tha tak (coherent whole) a ni tawh lo tih chu a chiang a, thui tak a tluchhe tawh tih pawh phat rual a ni lo. Thenkhat chu khawvel hmasawnna leh changkanna ten a um bo te pawh an ni a, a then te chu chung hmasawnna leh changkanna kan umna kawnga keimahni hnawh tiau te pawh a ni ve bawk. Tin, British awpna hnuaia ralti leh aia thu leh lal zawk (superior) te hlau reng renga kana wm hnua ram buai retheihna leh inrikrapna, thlabar avang te a kan chhia leh tha hriatna fim hmang hleithei lo leh dik/fell eh dik lo/fel lo pawh thliar thei tawh lo khawpa dinhmun chhiaa kan din rah chhuah te pawh a ni.  Tuna kan mithiam te leh tlawmngai pawl, Kohhran leh mimala ram leh khawtlang vei tu tam tak te tlangaupui tam ber chu kan moral leh system siamthat hi a ni. Mahse, kan mutan ber nia lang chu, ‘khawi atanga bultan tur nge ni ang? Moral reform nge pawimawh/tih hmasak tur ni a system reform zawk hi?’ tih hi niin a lang.
Kohhran leh NGO ang te pawhin moral reform programme/project te, ngaihhlut tur dik ngaihhlut tir (value-system reform) tuma hmalakna te kan nei thin a. Thil tha tak leh tum ropui tak an nih laiin, a nih tur ang ni pha lo leh rah chhuah mumal hmuh tur awm mumal lova ral leh ta a awm ta nual mai. Kan sawrkar leh thuneitu te lam pawhin kan ram min eichhetu corruption, dan lova thil tih, a lova luak chhuaka induhsakna adt te ti bova rethei leh pachhia te dawm kanga ram siam that tumin kalphung leh hmalak dan tur fel tak te an duang chhuak chamchi a, kan ram system siam that tumin hma an la thin. Mahse, tun thlengin hlawhtlinna tluantling kan la hmu thei chuang lo. Enge a chhan ni ta ang?
A chhan nib era lang chu ram kalphung (system) siam that duh tu te leh kan nunzia/rilru puthmang (moral) siam that duh tu te hian an siam that tum dan chu inhne tawn leh thawk tlang lova, a hran ve ve a siamthat beihpui an thlak vang hi ni berin ka hria. A hmaa kan sawi taw hang khan moral reform leh system reform pawh a hrang a hraia kalpui leh pawh then chi ni lovin, kalkawp leh thawk dun ur zawk niawm tak a ni. Hmanlai pipute khawtlang nuna zawlbuk pawimawhzia leh tangkai thin zia, chutih ruala British in min awp hnu leh missionary te lo luh hnua zawlbuk ral tak dan te, Mizo khawtlang nun leh rilru puthmang khalh ngilna kawnga a pawimawh zia hriaa Bawrhsap N.E. Parrya’n 1930 chhova tihluihna hmanga khawtina zawlbuk a sak tir leh ngawt sawngsawhlawt leh tawh chuan si loh zia te khan kalphung fel leh dik (system dik) in rilru puthmang dik (moral dik) a hrinchhuah dan leh moral dikin system dik a vawn nun dan a tilang chiang hle awm e.
Chuvangin, tunlai nunah chuan moral reformation kalpui thei tur pawl leh hmun pawimawh tak tak, heng chhungkua, zirna in, kohhran, tlawmngai pawl adt kan nei a. System reformation kalpui tur pawhin political party, pressure group, corruption dotu pawl, sawrkar hnathawk adt kan nei. Heng institution kan sawi hrang hrang te hi hlawm hnih lianpui pahnih- moral reformation groupah leh system reformation groupah te lo then ta ila. Moral reformation group hnuaia mite chuan a tlangpuiin mihring hi kan naupan lai, rilru inseam chhoh lai atanga mahni ke-a kan din theih,’puitling’ kan nih thlengin nun dan tha, rilru put hmang dik, chhia leh tha hriatna hman dan dik (moral values) te min zirtir ang a, puitling kan lo nih hunah ram kalphung leh inrelbawlna dik lo leh fel lo, system (political system, economic system, social system adt) siam tha turin rilru leh nun dan dik tak (morally reformed) in kan luhchilh tawh ang. Chutiang bawkin System reformation groupa awm te pawhin mi puitling kan nih angin, huaisenna leh inpumpekna nen theihtawpin ram kalphung leh inrelbawl dan siam that tumin a chhunglam atangin kan bei ang. Chu chuan moral reformation groupa awm te kawng a tiawlsamin phurna a pe ang a, moral reformation a chawmin a chawinung ve thung dawn a ni. A khaikhawmnaah chuan khawtlang leh ram chu moral leh system ten rualkhai takin an do tur a ni a, a lehlam dona a sei bik chuan a thil do chu a he bui ang a, a nih tur ang a ni pha lovang, rual takin an do zawk tur a ni. Ngaih pawimawh hmasak tur bik an awm lo.
Chutih rualin kan thu khel mek hi kan Mizo hnam lungphum, kan ‘culture’ khawih thil a nih avangin kum hnih khata inthlakthlenga fel nghal duak tura ngaih tur a ni lo vang. Amah Zikpuii pa’n, “Culture-a khawfing chah hun chhung chu rei tak a ni,” a lo ti mathlawn lovin, kan thil tum hlawhtlinna chu tun chhuan hian kn hmu pha kher lo pawh a ni thei. Mahse, thing zung ten nghet taka zung an kaih a, tui leh lei tha an lo hip khawm zel avanga an hmuh theih loh, lei chunglang pawn lama a zar leh hnah ten rah thlum tui tak chhuah a, malsawmna an lo ni ang in, a lungphum nghet taka kan lo phum chuan kan hmuh phak lovah hian (kan hmu pha ta lo a nih pawhin) thangthar chhuan lo kal tur te chu khawtlang leh ram inkaihhruaina leh inawpna fel leh dik tak hnuaia rilru leh nunze dik leh fel taka nung chhuan (morally reformed generation in a reformed system or society) an ni ang tih hi kei chu ka ring nghet tlat a. Chumi hunah chuan Pu Rokunga (fam) leh kan mi hmasa ten nghakhlel taka ‘raltiang ram’ tia an lo thlir thin chu tuipuiral ram te ni lovin kan Mizoram leh kan Mizo hnam ngei hi a ni tih kan chiang tawh ang.  



Comments

Popular posts from this blog

Tunlai khawvel leh Kristianna

Career Guidance

Tlawmngaihna leh Tunlai Mizo Nun